Давлатимиз мустақилликка эришгандан буён ўтган қисқа давр ичида тараққиёт ва ҳуқуқий демократик давлат қуриш сари далил қадам қўйилди. Муҳтарам президентимиз Ш.Мирзиёев томонидан охирги уч йил давомида олиб борилган ислоҳотлар эса давлатимизни ҳалқаро хамжамиятнинг тўла қонли аъзоси бўлишига ҳисса қўшди.
Бизга маълумки ҳар қайси давлат, ҳар бир жамият ҳаётига алоқадар бирор-бир масала йўқки, хоҳ у ижтимоий-иқтисодий, хоҳ сиёсий-ҳуқуқий соҳада бўладими, халқаро ҳуқуқ билан тартибга солинмаган бўлса. Бугун халқаро ҳуқуқ, унда белгиланган тамойиллар ва нормалар давлатлар, минтақалар чегараларидан ўтиб, Сиз-у бизнинг ҳаётимизга шу қадар яқин кириб келганки, унинг таъсири ва ролини бир қарашда сезмаймиз, баъзан эса бунга унча эътибор қилмаймиз. Халқаро ҳуқуқ қонунчилигига назар ташласак, судья, адвокат, терговчи, журналист ёки шифокор бўладими, барча касб эгаларининг соҳаси бўйича, ҳатто давлат хизматчиси сифатида иш вақтида ва иш вақтидан ташқари нималарга амал қилиши зарурлиги, касб-этикаси ҳақида устувор қоидалар қабул қилинган.
Одил судловни амалга ошириш соҳасида БМТ томонидан бир қатор ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқилган. Инсон ҳуқуқлари бўйича ҳалқаро шартномалар судьялар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари учун одил судловни амалга ошириш соҳасидаги халқаро стандартларни белгилаб беради.
Одил судловга оид халқаро стандартлар ҳақида халқаро ҳуқуқ нормаларига тўхталадиган бўлсак, “Миранда қоидаси”, “Бангалор принциплари”, “Судьялар мавқеи тўғрисида Европа хартияси”, “Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро билл”, “Милан қоидалари”, “Ювенал юстиция”, “Каракас декларацияси”, “Пекин қоидалари”, “Ар-Риёд принциплари”, “Банкок декларацияси”, “Вена декларацияси”, “Инсонийлик мезонлари” каби ўзига хос номланган халқаро шартномаларнинг барчаси инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқнинг асосини ташкил этади. Ушбу халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар судлар фаолиятида ҳам муҳим ўрин тутади.
Ҳалқаро ҳуқуқда судлар фаолияти билан бевосита боғлиқ учта муҳим халқаро ҳужжатни алоҳида қайд этиш лозим. Булар, БМТнинг асосий шартномаларидан бири бўлмиш Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ва унга қўшимча 2 та протоколи, “Суд органларининг мустақиллигига оид асосий принциплар тўғрисида”ги Резолюцияси ҳамда “Судьяларнинг хулқ-атворига оид Бангалор принциплари”.
Аввало шуни айтиш керакки, 167 та давлат тасдиқлаган Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт БМТ томонидан ҳозирги кунга қадар қабул қилинган 9 та асосий шартномадан биридир. Мазкур халқаро ҳужжатлар “асосий шартнома” деб эътироф этилиши бежиз эмас. Чунки халқаро ҳуқуқда инсон ҳуқуқлари бўйича юзлаб шартномалар қабул қилинган, лекин асосий шартномалар 9 тани ташкил қилади.
Ушбу асосий шартномалар, жумладан, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ тизимининг бош ҳуқуқий манбаи бўлиб, бошқа халқаро ҳужжатлар шу асосда қабул қилиниши лозим. Шу билан бирга, ушбу халқаро шартномаларга аъзо давлатлар ўз ҳудудида айнан ана шу асосий шартномаларнинг бажарилиши бўйича БМТга даврий ҳисоботларни тақдим этиб боради.
Бундан ташқари Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ҳозирги замон инсон ҳуқуқлари тарихида ўзининг аҳамияти ва муҳимлиги билан Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги нормалар ижросини таъминлаш ҳамда инсон ҳуқуқлари соҳасида давлатларнинг сўзсиз ҳисобдорлиги ва жавобгарлигини белгилаб берган ягона бош шартномадир.
Шу маънода давлат ичида Конституция қандай устувор юридик кучга эга бўлса, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ҳам халқаро ҳужжатлар иерархиясида шундай олий юридик мақомга эга бўлган фундаментал халқаро шартнома ҳисобланади.
Ушбу Пактда судлар фаолиятига оид муҳим, жумладан, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари устуворлиги, шахс дахлсизлиги, барча фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги, ҳар бир шахснинг ҳимояланиш ҳуқуқига эга экани, айбсизлик презумпцияси каби умумэътироф этилган минимал стандарт қоидалар мустаҳкамланган.
Жумладан, Пактнинг 14-моддасида барча шахсларнинг судлар олдида тенглиги, жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар қандай киши қонунга мувофиқ айби исботланмагунча айбсиз деб саналиш ҳуқуқига эга экани, вояга етмаганларга нисбатан суд жарёни уларнинг ёши ва қайта тарбияланишига ёрдамлашиш хоҳиши инобатга олинган ҳолда олиб борилиши лозимлиги, бир жиноят учун икки марта жазога тортиш мумкин эмаслигига доир нормалар белгиланган.
“Суд органларининг мустақиллигига оид асосий принциплар тўғрисида”ги Резолюция ҳам халқаро ҳуқуқда судлар фаолияти бўйича қабул қилинган махсус халқаро ҳужжатлардан биридир. Айтиш жоизки, суд ҳокимияти мустақиллиги ва холислигини таъминлаш билан боғлиқ нормалар кўплаб халқаро ҳужжатларда у ёки бу тарзда кўзда тутилган. Аммо ушбу Резолюция ҳозирги кунда суд ва судьяларнинг мустақиллиги қандай таъминланиши керак деган саволга атрофлича жавоб берган ягона халқаро ҳужжат ҳисобланади.
Ушбу шартномага Ўзбекистон 1997 йил 30 августда қўшилган. “Суд органларининг мустақиллигига оид асосий принциплар тўғрисида”ги Резолюциянинг асосий нормалари Конституциямизда ва “Судлар тўғрисида”ги қонунда ўз ифодасини топган.
Резолюцияда суд органлари фаолиятининг мустақиллиги, судьяларнинг алмаштирилмаслиги, судьянинг дахлсизлиги, фавқулодда судлар тузиш тақиқланиши ҳамда судлов жараёнида томонларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги каби принциплар белгиланган.
Ўз навбатида, “Судьяларнинг хулқ-атворига оид Бангалор принциплари” жаҳон суд-ҳуқуқ соҳасида ХХI асрда қабул қилинган энг асосий ҳужжатлардан биридир. Энг муҳими, “Бангалор принциплари” судьянинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, умумэътироф этилган касб одоби қоидалари, профессионал фаолиятда, ишда ва ишдан ташқари вақтда нималарга амал қилишига оид минимал стандарт қоидалар белгилаб берилган ягона халқаро ҳужжатдир.
“Бангалор принциплари”да судьялар фаолияти ва хулқ-атворига оид қуйидаги 6 та муҳим қоида белгиланган. Булар — мустақиллик, объективлик, ҳалоллик, касб одоби қоидаларига риоя этиш, суд мажлисининг барча иштирокчиларига нисбатан тенг муомалада бўлиш, компетентлик ва интилувчанликдир.
“Бангалор принциплари”га мувофиқ судья учун одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолият бошқа мажбуриятларга нисбатан устувор ҳисобланади. Судьялар ўз вазифаларини юқори профессионал даражада одилона, тезкор ва виждонан бажариши шарт.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, ушбу халқаро ҳужжатлар дунё мамлакатлари суд-ҳуқуқ ислоҳотлари ривожига катта ҳисса қўшиб келмоқда. Улар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда, шунингдек, суд ва судьяларнинг мустақилигини таъминлашда муҳим халқаро-ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда.
Ж.Худойбердиев,
Сурхондарё вилоят жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати судьяси
